Sanskrit Language

From Jatland Wiki
(Redirected from Sanskrit)

Sanskrit (संस्कृत) is the primary liturgical language of Hinduism, a philosophical language in Hinduism, Buddhism, and Jainism, and a literary language that was in use as a lingua franca in the Indian cultural zone. It is a standardised dialect of Old Indo-Aryan language, originating as Vedic Sanskrit and tracing its linguistic ancestry back to Proto-Indo-Iranian and Proto-Indo-European.

Today it is listed as one of the 22 scheduled languages of India[1] and is Second official language of the state of Uttarakhand.[2] Sanskrit holds a prominent position in Indo-European studies.[3]

Meaning

The Sanskrit verbal adjective sáṃskṛta- may be translated as "put together, constructed, well or completely formed; refined, adorned, highly elaborated". It is derived from the root saṃ-skar- "to put together, compose, arrange, prepare"[4]

Phonology

Classical Sanskrit distinguishes about 36 phonemes. There is, however, some allophony and the writing systems used for Sanskrit generally indicate this, thus distinguishing 48 sounds. The sounds are traditionally listed in the order vowels (Ac), diphthongs (Hal), anusvara and visarga, plosives (Sparśa) and nasals (starting in the back of the mouth and moving forward), and finally the liquids and fricatives, written in IAST as follows:

a(अ) ā (आ) i (इ) ī (ई) u (उ) ū (ऊ) ṛ (ऋ) ṝ (ॠ) ḷ (ऌ) ḹ (ॡ) ; e (ए) ai (ऐ) o (ओ) au (औ) ṃ (अं) ḥ (अः)

k (क) kh (ख) g (ग) gh (घ) ṅ (ङ);

ch (च) chh (छ) j (ज) jh (झ) ñ (ञ);

ṭ (ट) ṭh (ठ) ḍ (ड) ḍh (ढ) ṇ (ण);

t (त) th(थ) d (द) dh (ध) n (न);

p (प) ph (फ) b (ब) bh (भ) m (म)

y (य) r (र) l (ल) v (व);

ś (श) ṣ (ष) s (स) h (ह)

Vowels

The vowels of Classical Sanskrit written in Devanagari, as a syllable-initial letter and as a diacritic mark on the consonant (प्) (p), pronunciation transcribed in International Phonetic Alphabet (IPA), International Alphabet of Sanskrit Transliteration (IAST), and approximate equivalent in English:

Letter प् IPA IAST English equivalent
[ə] a short near-open central vowel or schwa: u in bunny
पा [ɑ] ā open back unrounded vowel: a in father Received Pronunciation
पि [i] i short close front unrounded vowel: e in England
पी [iː] ī long close front unrounded vowel: ee in feet
पु [u] u short close back rounded vowel: oo in foot
पू [uː] ū long close back rounded vowel: oo in cool
पृ [ərə] (traditional) or [ri] (modern, North-Central India) syllabic alveolar trill: closest to er in butter in rhotic accents
पॄ [ərəː] (traditional) or [ri:] (modern, North-Central India) syllabic alveolar trill: closest to ir in bird in rhotic accents
पॢ [ələ] (traditional) or [lri], [li] (modern, North-Central India) syllabic dental lateral approximant: le in turtle
पॣ [ələ:] (traditional) or [lri:], [li:] (modern, North-Central India) syllabic dental lateral approximant: longer le
पे [e] e long close-mid front unrounded vowel: a in bane (some speakers)
पै [əy]/[ɑy] ai a diphthong: i in ice, i in kite (Canadian, and Scottish English)
पो [o] o close-mid back rounded vowel: o in bone (Scottish English)
पौ [əw]/[ɑw] au a diphthong: ou in house (Canadian English)

The long vowels are pronounced twice as long as their short counterparts. Also, there exists a third, extra-long length for most vowels. This lengthening is called pluti; the lengthened vowels, called pluta, are used in various cases, but particularly in the vocative. The pluti is not accepted by all grammarians. The vowels /e/ and /o/ continue as allophonic variants of Proto-Indo-Iranian /ai/, /au/ and are categorised as diphthongs by Sanskrit grammarians even though they are realised phonetically as simple long vowels.

Additional points: There are some additional signs traditionally listed in tables of the Devanagari script:

  • The diacritic called anusvāra, (IAST: ). It is used both to indicate the nasalisation of the vowel in the syllable [◌̃] and to represent the sound of a syllabic /n/ or /m/; e.g. पं /pəŋ/.
  • The diacritic called visarga, represents /x/ (IAST: ); e.g. पः /pəh/. While pronounced as a fricative, it's assimilable into a succeeding stop,
  • The diacritic called chandrabindu, not traditionally included in Devanagari charts for Sanskrit, is used interchangeably with the anusvāra to indicate nasalisation of the vowel, primarily in Vedic notation; e.g. पँ /pə̃/.
  • If a lone consonant needs to be written without any following vowel, it is given a halanta/virāma diacritic below (प्).
  • The vowel /aː/ in Sanskrit is realised as being more central and less back than the closest English approximation, which is /ɑː/. But the grammarians have classified it as a back vowel.[5]
  • The ancient Sanskrit grammarians classified the vowel system as velars, retroflexes, palatals and plosives rather than as back, central and front vowels. Hence and are classified respectively as palato-velar (a+i) and labio-velar (a+u) vowels respectively. But the grammarians have classified them as diphthongs and in prosody, each is given two mātrās. This does not necessarily mean that they are proper diphthongs, but neither excludes the possibility that they could have been proper diphthongs at a very ancient stage. These vowels are pronounced as long /eː/ and /oː/ respectively by learned Sanskrit Brahmans and priests of today. Other than the "four" diphthongs, Sanskrit usually disallows any other diphthong—vowels in succession, where they occur, are converted to semivowels according to sandhi rules.
  • The pronunciation of vocalic r is as above: much the same as in English "butter" and the Hindi "patr", meaning letter. This cause a great deal of confusion for those who start from the writing systems of West European and modern Indian languages, which do not recognise the vocalic r as an allophone of the consonant r, and which therefore require that a vowel be included in the syllable - "e" in "butter", "i" in "bird", etc. -. Other languages have writing systems that include vocalic r. In Croatian, for example, "corner" is written "vrj", the "r" doing double duty as a vowel in addition to a consonant. Indian descendant languages of Sanskrit lost the vocalic r, and Indian pandits came to pronounce it as variously "ri" in the North - as in the name of the god known there as "krishn" -, and "ru" in the South - where the same god is commonly referred to as "krushna". When vocalic r reappeared in modern Indian languages due to the loss of final "a" in Sanskrit loan words such as "patra" > "patr" in Hindi, (which replaced prakrit and apabramsha "patta", the natural derivative of the Sanskrit) it was not recognised by modern speakers that this corresponded exactly to the vocalic r of ancient Sanskrit. The pronunciation remains a bone of contention even now amongst those who are unfamiliar with the ancient Indian science of phonetics (discussed above) in which the sound system is perfectly described.

Numerals

The numbers from one to ten:

1= éka-
2= dva-
3= tri-
4= chatúr-
5= páñcan-
6= ṣáṣ-
7= saptán-
8= aṣṭá-
9= návan-
10= dáśan-

Typology

Classical Sanskrit is an inflectional language with subject–object–verb (SOV) word order.

Computational linguistics

Analysis of Sanskrit is similar to Semantic network theory and it may be suitable for Knowledge representation as well as an artificial language for computers.[6]

Vibhaktis in Sanskrit

संस्कृत विभक्तियाँ

विभक्ति: कारकम् हिन्‍दी प्रयोगचिन्‍ह
प्रथमा कर्ता ने
द्वितीया कर्म को
तृतीया करण से, के द्वारा
चतुर्थी सम्‍प्रदान के लिये
पंचमी अपादान से
षष्‍ठी* सम्‍बन्‍ध का, की, के
सप्‍तमी अधिकरण मे, पर

* षष्‍ठी विभक्ति तु अस्‍ति किन्‍तु सम्‍बन्‍धं कारकं नास्ति ।। अतएव षट् एव कारकाणि भवन्ति । उपरि एतेषां क्रमश: कार्यं दत्‍तम् अस्ति । उदाहरणं - 'राम ने' रावण को मारा - अत्र राम ने इति दर्शयति यत् राम कर्ता अस्ति । कर्ता- कृते प्रथमा विभक्ति: योज्‍यते अत: राम शब्‍दे प्रथमा विभक्ति: योजयाम: । राम इत्‍यस्‍य प्रथमा विभक्ति एकवचन - राम: इति भवति । तर्हि राम: रावणं हतवान् इति वाक्‍यनिर्माणं जातम् ।।

Here are 8 vibhaktis i.e. various forms of word Rama (राम) for illustration.

रामः इत्यस्य शब्दस्य रुपाणि

विभक्तिः एकवचनम् द्विवचनम् बहुवचनम्
प्रथमा विभक्तिः रामः रामौ रामाः
सम्बोधनप्रथमा राम रामौ रामाः
द्वितीया विभक्तिः रामम् रामौ रामान्
तृतीया विभक्तिः रामेन रामाभ्याम् रामैः
चतुर्थी विभक्तिः रामाय रामाभ्याम् रामेभ्यः
पञ्चमी विभक्तिः रामात् रामाभ्याम् रामेभ्यः
षष्ठी विभक्तिः रामस्य रामयोः रामानाम्
सप्तमी विभक्तिः रामे रामयोः रामेषु

प्रथमा विभक्ति (पाठ १) :-

कर्ता में प्रथमा होती है । जैसे :- सुनील भोजन खाता है , दिनेश खेलता है, सुधा ने गाना गाया आदि ।

ये सुनील, दिनेश और सुधा क्रिया के कर्ता हुए । तो इनमें ही प्रथमा विभक्ति के रूप चलेंगे ।

राम शब्द ( पुल्लिङ्ग ) के प्रथमा विभक्ति के रूप :-


( एक० ) ------ ( द्वि० ) ----- ( बहु० )


रामः --------- रामौ ----------- रामाः

अर्थ :- रामः = राम ने, रामौ = दो रामों ने , रामाः = सभी रामों ने ।

ठीक ऐसे ही :-

रमा शब्द ( स्त्रीलिङ्ग ) के रूप :-


( एक० ) ------ ( द्वि० ) ----- ( बहु० )


रमा --------- रमेे ----------- रमाः

फल शब्द (नपुंसकलिङ्ग) के रूप :-


( एक० ) ------ ( द्वि० ) ----- ( बहु० )


फलम् --------- फले ----------- फलानि

वे शब्द जिनके रूप राम की भांती चलेंगे :-

मनुष्यः (मानव), चन्द्रः (चाँद ) , सूर्यः (सूर्य) , शुकः (तोता ), वानरः ( बंदर ), आम्रः (आम का पेड़ ), सिंहः (शेर ), व्याघ्रः (बाघ) , वृक्षः (पेड़), उपाध्यायः (गुरु) , प्राज्ञः (विद्वान ), ज्वरः (बुखार) आदि ।

इन सबके रूप प्रथमा विभक्ति में ऐसे ही चलेंगे । उदाहरण :- { वृक्षः ------ वृक्षौ ------- वृक्षाः } बाकीयों के लिए ऐसे ही समझें ।

वे शब्द जिनके रूप रमा शब्द की भांती चलेंगे :-

लता (लता), गङ्गा (गंगा ), यमुना (यमुना ), सुधा (अमृत ), राधा , अजा (बकरी ), अम्बा (माता ), देविका (देवी ), बालिका (बच्ची ), आदि । इन सबके रूप रमा की भांती ही प्रथमा विभक्ति में चलेंगे । उदाहरण :- { लता ------- लते ------- लताः }

वे शब्द जिनके रूप फल शब्द की भांती चलेंगे :- पुस्तकम् (पुस्तक), वस्त्रम् (वस्त्र ), भोजनम् (खाना) , पात्रम् (पात्र) आदि ।

उदाहरण :- { पुस्तकम् ------ पुस्तके ------- पुस्तकानि }


नीलेश
विभक्तिः एकवचनम् द्विवचनम् बहुवचनम्
प्रथमा विभक्तिः नीलेशः नीलेशौ नीलेशाः
द्वितीया विभक्तिः नीलेशम् नीलेशौ नीलेशान्
तृतीया विभक्तिः नीलेशेन नीलेशाभ्याम् नीलेशैः
चतुर्थी विभक्तिः नीलेशाय नीलेशाभ्याम् नीलेशेभ्यः
पञ्चमी विभक्तिः नीलेशात् नीलेशाभ्याम् नीलेशेभ्यः
षष्ठी विभक्तिः नीलेशस्य नीलेशयोः नीलेशानाम्
सप्तमी विभक्तिः नीलेशे नीलेशयोः नीलेशेषु
सम्बोधनप्रथमा हे नीलेश हे नीलेशौ हे नीलेशाः

स: - वह , तौ - वह दो , ते - वह सब ; सा - वह , ते - वह दो , ता: - वह सब ; त्वं - तुम , युवां - तुम दो , यूयं - तुम सब ; अहं - मैं , आवां - हम दो , वयं - हम सब ;

स: पठति । - वह पढता है । तौ पठत: । - वह दो पढते है । ते पठन्ति । - वह सब पढते हैं ।


स: पठति । तौ पठत: । ते पठन्ति । सा पठति । ते पठत: । ता: पठन्ति । त्वं पठसि । यूवां पठथ: । यूयं पठथ । अहं पठामि । आवां पठाव: । वयं पठाम: ।

स: करोति । तौ कुरुत: । ते कुर्वन्ति । सा करोति । ते कुरुत: । ता: कुर्वन्ति । त्वं करोसि । यूवां कुरुथ: । यूयं कुरुथ । अहं करोमि । आवां कुर्व: । वयं कुर्म: ।


स: वदति । तौ वदत: । ते वदन्ति । सा वदति । ते वदत: । ता: वदन्ति । त्वं वदसि । यूवां वदथ: । यूयं वदथ । अहं वदामि । आवां वदाव: । वयं वदाम: ।

अहं - मैं

अहं गृहं गच्छामि । - मैं घर जा रहा हूँ / रही हूँ । अहं जलं पिबामि । - मैं जल पी रहा हूँ / रही हूँ । अहं श्लोकं वदामि । - मैं श्लोक बोल रहा हूँ / रही हूँ ।

अहं स्नानं करोमि । - मैं स्नान कर रहा हूँ / रही हूँ । अहं लेखं लिखामि । - मैं लेख लिख रहा हूँ / रही हूँ । अहं दूरदर्शनं पश्यामि । - मैं दूरदर्शन देख रहा हूँ / रही हूँ ।


त्वं - तुम

त्वं गृहं गच्छसि । - तुम घर जा रहे हो / रही हो । त्वं जलं पिबसि । - तुम जल पी रहे हो / रही हो । त्वं श्लोकं वदसि । - तुम श्लोक बोल रहे हो / रही हो ।

त्वं स्नानं करोषि । - तुम स्नान कर रहे हो / रही हो । त्वं लेखं लिखसि । - तुम लेख लिख रहे हो / रही हो । त्वं दूरदर्शनं पश्यसि । - तुम दूरदर्शन देख रहे हो / रही हो ।

वर्णाभ्यास: । (रंगो के बारे मे अभ्यास)

रक्त: (लाल), हरित: (हरा), पीत: (पीला), कृष्ण: (काला), श्वेत: (सफेद), कौसुम्भ: (केसरी), पाटल: (गुलाबी), नील: (नीला)

क: वर्ण: ? - श्वेत: वर्ण: ।

कस्य वर्ण: श्वेत: ? - हंसस्य वर्ण: श्वेत: ।

( पुल्लिङ्ग: - कस्य , स्य - प्रत्यय )

कस्या: वर्ण: पाटल: ? - शाटिकाया: वर्ण: पाटल: ।

( स्त्रीलिङ्ग: - कस्या: , या: - प्रत्यय )


सम्बन्ध विभक्ति :

पुल्लिङ्ग :-

(एकवचन)

मम = मेरा, मेरी

तव = तेरा, तेरी

भवतः = आपका, आपकी

तस्य = उसका, उसकी

यस्य = जिसका, जिसकी

कस्य = किसका, किसकी

एतस्य = इसका, इसकी

(द्विवचन)

आवयोः = हम दोनों का

युवयोः = तुम दोनों का

भवतोः = आप दोनों का

तयोः = उन दोनों का

ययोः = जिन दोनों का

कयोः = किन दोनों का

एतयोः = इन दोनों का

(बहुवचन)

अस्माकम् = हम सबका

युष्माकम् = तुम सबका

भवताम् = आप सबका

तेषाम् = उन सबका

येषाम् = जिन सबका

केषाम् = किन सबका

एतेषाम् = इन सबका

उदाहरणः वाक्यानि :-

(१) मेरा घर = मम गृहम् , हम दोनों के घर = आवायोः गृहे , हम सबके घर = अस्माकम् गृहाणि ।

(२) तेरी पुस्तक = तव पुस्तकम् , तुम दोनों की पुस्तक = युवयोः पु्स्तकम् , तुम सबकी पुस्तकें = युष्माकम् पु्स्तकानि ।

(३) आपका धर्म = भवतः धर्मः , आप दोनों का धर्म = भवतोः धर्मः , आप सबका धर्म = भवताम् धर्मः ।

(४) उसका फल = तस्य फलम् , उन दोनों का फल = तयोः फलम् , उन सबका फल = तेषाम् फलम् ।

(५) जिसका कार्य = यस्य कार्यम् , जिन दोनों का कार्य = ययोः कार्यम् ,जिन सबका कार्य = येषाम् कार्यम् ।

(६) किसका लड्डू ? = कस्य मोदकम् ? , किन दोनों का लड्डू ? = कयोः मोदकम् ? , किन सबका लड्डू ? = केषाम् मोदकम् ?

(७) इसका विद्यालय = एतेषाम् विद्यालयम् , इन दोनों का विद्यालय = एतयोः विद्यालयम् , इन सबका विद्यालय = एतेषाम् विद्यालयम् ।

इनसे ये सिद्ध है कि जिनके पीछे (स्य) लगेगा उसका अर्थ सम्बन्ध होता है ।

जैसे :- रामस्य बाणम् = राम का बाण ।

External links

See also

References

  1. "Indian Constitution Art.344(1) & Art.345"
  2. "Sanskrit is second official language in Uttarakhand – The Hindustan Times"
  3. Benware, Wilbur (1974). The study of Indo-European vocalism in the 19th century : from the beginnings to Whitney and Scherer : a critical-historical account. Amsterdam: Benjamins. pp. 25 – 27. ISBN 978-90-272-0894-1.
  4. Williams, Monier (2004). A Sanskrit-English dictionary : etymologically and philologically arranged with special reference to cognate Indo-European languages. New Delhi: Bharatiya Granth Niketan. p. 1120. ISBN 978-81-89211-00-4.
  5. Maurer Walter:The sanskrit language : an introductory grammar and reader, pub:Curzon, Surrey, England, 2001, ISBN 0-7007-1382-4
  6. Briggs, Rick (1985). "Knowledge Representation in Sanskrit and Artificial Intelligence". AI Magazine (California) 6 (1

Back to Jat Languages